نگاهی به مسجد جامع یزد
مسجدی تک ایوانی و زیبا به سبک آذری در میانه ی شهر کویری یزد از گذشته باقی مانده که یکی از برترین آثار معماری اسلامی در ایران می باشد؛ مسجدی که متعلقات و تزیینات آن بسیار چشمگیر و دیدنی است.
بنایی متشکل از دو مناره و یک ایوان مرتفع، گنبدخانه، دو شبستان، صحنی بزرگ و دو پایاب (محل دسترسی به آب قنات در حیاط خانه ها و مساجد ) که هر وجبش دنیایی از هنر و تجربه را نشان می دهد.
وسعت فعلی این مسجد ده هزار متر مربع ( ۱۰۴ در ۹۴ متر ) می باشد که ماکسیم سیرو، خاور شناس فرانسوی مساحت آن را در پژوهش های خود ۷۰۰۰ متر مربع و علی جندقی یزدی ( محقق و پژوهشگر ) عدد ۹۸۰۰ ( طول۱۰۴، عرض ۹۹ ) را برای مساحت این مسجد بیان می کند.
برخی بر این باورند که بنای ابتدایی و زیرین مسجد، آتشکده ای متعلق به عصر ساسانی (پیش از اسلام ) بوده است. اما منابع مکتوبی که از ساخت و آبادانی شهر یزد وجود دارد، از ورود “امیر علاءالدوله كالنجار” از دودمان آل بويه در زمان “ملك شاه سلجوقي “به شهر یزد و بازسازی مسجدی به نام مسجد “جمعه شهرستان” سخن به میان آورده اند. بنای گنبد خانه را در دوره ی ایلخانی و سر در مسجد را زمان شاهرخ تیموری ساخته اند.
مسجد جامع یزد از نظر کاشیکاری، مناره ها، سردر و کتیبه ها و اعداد به کار رفته در آن شاهکار معماری زیبا و ارزشمند دوره تیموری است.
نکته جالبی که در ساخت این مسجد، اهالی به آن اشاره می کنند، استفاده از خاک کربلا برای خاک کاشی ها و خاک مصالح آن و استفاده از گلاب به جای آب در آماده سازی ملات های آن می باشد.
در سال ۱۳۱۳ این مسجد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
معماری مسجد جامع یزد
مسجد جامع یزد از ترکیب سه مسجد قدیمی در دوره های مختلف و در گذر ۱۰۰ سال ساخته شده است.
ساخت مسجد جامع فعلی یزد در طول صد سال و از ترکیب سه مسجد قدیمی در دوره های مختلف می باشد و در دوره قاجار به شکل امروزی در آمده است.
مسجد جامع یزد از سَردَر ورودی،جلوخان، ایوان، صحن وسیع، رواق های جانبی صحن، گنبدخانه و شبستان های اطراف آن، شبستان بزرگ ستوندار، کتابخانه، تزیینات غنی و زیبا و کتیبه ها و سنگ نوشته های تاریخی و غیر تاریخی تشکیل شده است.
هفت مدخل ورودی برای آن در نظر گرفته شده که اگر از ورودی اصلی در خیابان امام خمینی وارد شوید، در سمت چپ فضایی خنک با دیوارهای گچبری شده را خواهید دید که در فصل تابستان مورد استفاده بوده و در مقابل آن ایوانی با حجره هایی سنتی و قدیمی وجود دارد.
ساختان اصلی و منبر و محراب فوق العاده زیبای مسجد در سمت چپ صحن قرار دارند.
مناره ها و سَردَر بلند مسجد یکی از ویژگی های شاخص آن به شمار می رود. مناره ها که در دوره صفوی به بنا اضافه شد، با ارتفاع حدود ۵۲ متر از کف و قطر ۸ متر یکی از بلندترین مناره های جهان بوده است. مناره ها در سال ۱۳۱۳ ه.ش فروریخته و دوباره بازسازی شده اند. علاوه بر ارتفاع چشمگیر این مناره ها، کاشیکاری های فوق العاده زیبا که حتی در قسمت انتهایی آن بسیار ظریف کار شده، بسیار تحسین برانگیز و دیدنی است.
گنبد زیبای مسجد، دو پوسته پیوسته ( نوعی ساخت گنبد ) و با تزیینات و کاشیکاری های مزین به نقشی به نام گل صابونکی است. بر روی ساقه ی گنبد کلمه ی “الملک لله” به خط کوفی نوشته شده است. بخش تابستانه مسجد نیز زیر گنبد می باشد و دارای پنجره های آجری مشبک و محرابی کاشیکاری شده و منحصر به فرد است.
شبستان مسجد نیز از دو بخش پاییزی با درهای مشبک و شیشه های رنگی و بخش بهاری تشکیل شده است.
بخش عمده ی شهرت این مسجد به خاطر محراب و سردر و مناره های بلند، کتیبه ها و کاشیکاری های منحصر به فرد آن است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
بخش های مختلف مسجد جامع یزد
در ادامه به معرفی بخش های مهم این مسجد خواهیم پرداخت.
- سردر باشکوه مسجد جامع
سردر رفیع و چشمگیر مسجد جامع یکی از قسمت های مهم و معروف این بناست که در بدو ورود چشم ها را خیره می کند. ارتفاع این سردر ۲۴ متر است و در دو طرف آن طاق نماهایی ( نمای دیوار به صورت طاق که عرض و پهنایی نداشته باشد ) کم عرض و دو مناره ی بلند کار شده است.
- مناره های مسجد جامع یزد
مناره های بلند به ارتفاع ۵۲ متر در دو طرف سردر ورودی وجود دارد که ساخت آن را به یکی از وزرای شاه طهماسب در یزد به نام ” آقا جمال الدین محمد ” مشهور به “مهتر جمال” نسبت می دهند. ماکسیم سیرو خاورشناس فرانسوی معتقد است که این مناره ها در دوره حکومت امیرچخماق در سال ۸۲۵ ه.ق به بنا اضافه شده است.
ظرافت کاشیکاری های مناره ها بسیار جالب است چرا که قطر مناره ها از پایین به بالا کم می شود و تنها یکی از مناره ها برای بالا رفتن، دارای پلکان می باشد ولی کاشیکاری هر دو بسیار ظریف و با دقت کار شده است.
حسین علی محمودی، معمار مهریزی در سال ۱۳۲۴ ه.ش مرمت سردر و مناره ها را به عهده گرفت. بار دیگر در دوره ناصرالدین شاه قاجار قسمت هایی از این بنا از جمله مناره ها و گنبدخانه و… مرمت شد.
- محراب کاشیکاری شده مسجد
محراب کاشیکاری شده ای با انواع کاشی های معرق و کتیبه و آجر ضربی واقع در گنبدخانه مسجد دیده می شود که یکی از زیباترین بخش های این مسجد است و آوازه ی آن بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را مجذوب خود می کند. “حاج بهاء الدین محمد بن ابی بکر بن الحسینی”، سازنده ی هنرمند این محراب بوده که نامش در کتیبه ی مسجد در تاریخ ۷۷۷ه.ق دیده می شود.
- گنبد مسجد جامع
گنبد دوپوسته ی مسجد جامع یزد با ۱۷ متر قطر لایه بیرونی، سازه ای محکم و استوار دارد. خوابیدگی لایه ی بیرونی گنبد یکی از بخش های فوق العاده این مسجد برای معماران و گردشگران است. (خوابیدگی یعنی اینکه معمار به جای قوس های تیز، با ترکیب دو قوس، به یک ترکیب زیبا و پایدار و مقاوم دست پیدا کند.)
معماران چیره دست با به کار بردن آجرهای ساده و لعابدار با رنگ هایی زیبا، نقش هایی بر گنبد ایجاد کرده اند که به نوبه خود قابل توجه می باشد. معمار این گنبد “سعدبن محمدکدوک” از بناهای یزدی می باشد. تاریخ ساخت گنبد در کتیبه ی آن نیامده است.
- کاشیکاری و کتیبه های مسجد
کاشیکاری های لاجوردی و فیروزه ای با نقوش اسلیمی و هندسی در جای جای مسجد دیده می شوند که به شیوه ی معرق ( قطعه‌های بریده شده کاشی ) به دست استادان هنرمند بر دیواره های این مسجد نقش بسته اند.
کتیبه های بسیار جالب این مسجد در دوره های ایلخانی و تیموری به این بنا اضافه شده که برگرفته از تفکرات دینی شیعی مثلا استفاده از اعداد مقدس دینی در جامعه سنی آن زمان می باشد. نقوش زینتی چون شمسه، ستاره، محرابی و… زیبایی این مسجد را افزون کرده است.
در دور طاق گنبد چند آیه از سوره اسرا نقش بسته است.
یکی از قسمت های دیدنی، سقف ایوان مسجد است که با ۹۹ اسم خدا به خط کوفی بنایی ( نوعی خط کوفی زاویه دار ) تزیین شده اما مرمت های نادرست سبب شده تا برخی از راهنمایان گردشگری آن را با ۱۱۰ اسم برای گردشگران معرفی کنند. در این میان حیدیثی از پیامبر نیز به این مضمون به چشم می خورد:
إِنَّ لِلَّهِ تعالی تِسْعَةً وَتِسْعِینَ اسْمَا مِائَةً إِلاَّ وَاحِدًا مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ
همانا برای خداوند بلندمرتبه ۹۹ اسم است (صد منهای یک) کسی که حفظ کند (یا بشمارد) آن را، داخل بهشت می‌شود.
بانیان ساخت مسجد
بنای مسجد در دوره های مختلف ساخته شده؛ “عمرولیث صفاری” را اولین بانی ساخت مسجد جامع می دانند و پس از آن “علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله ابو جعفر کالنجار» -حاکم یزد در سال های ۴۸۸ ه.ق”، سپس در قرن ششم دختران “فرامرز بن علی” بخش هایی به مسجد افزودند؛ اما اثری از بناهای ساخته شده در این دوران باقی نمانده و مسجد کنونی در سال ۷۳۲ه. ق توسط “سید رکن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی” و پس از وی “مولانا سعید شرف الدین علی” ساخته شده است.
در سال ۷۷۷ ه.ق “امیر بلغدر” و “شاه یحیی بن مظفر” قسمت هایی دیگر به بنا اضافه کردند.
از بانیان دیگر این مسجد می توان به افراد زیر اشاره کرد:
“ظهیر الدین ابو منصور فرامرز” در ۴۳۲ ه.ق
“علاء الدوله امیر علی بن فرامرز و همسرش ارسلان خاتون” در سال های ۴۴۵ ه.ق تا ۴۸۸ ه.ق
“امیر شمس الدین فرزند امیر چخماق و ابو العذرا” در سال ۸۵۰ ه.ق
“خواجه جلال الدین محمود خوارزمی” سال ۸۰۹ ه.ق
“شاه نظام کرمانی فرماندار یزد ” سال ۸۱۹ ه.ق
“بی بی فاطمه خاتون همسر امیر چخماق” سال ۸۳۰ه.ق
“خواجه معین الدین میبدی در عهد تیموریان” سال ۸۶۱ ه.ق ( مرمت جماعت خانه شاه نظام )
“امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی” سال ۸۶۲ ه.ق
“مولانا عبد الحی و مولانا شهاب الدین عبد الله” در دوره صفویه
“شاهزاده محمد ولی میرزا” در سال ۱۲۴۰ ه.ق
“سید علی محمد وزیری” در سال ۱۳۲۴ ه.ش
ازخطاطانی که نامشان در کتیبه های مسجد آمده می توان به “بهاء الدین هزار اسپ”، “مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم خطاط”، “مولانا کمال الدین بن شهاب الدین”، “محمد رضا”، “سلطان محمود یزدی” و “محمد امین” اشاره کرد.
نام ” قطب الدین صیرفی” در کاشی های معرق هشتی ورودی شرقی دیده می شود. همچنین در این هشتی نام واقفان آن “ابن سلطان محمود حاجی افضل” و ” خواجه امین الدین بن حسین بن علی” آمده است.
برچسب‌ها:اثار تاریخی یزد, استان یزد, بنای تاریخی یزد, شهر بادگیرها, شهر یزد, مسجد جامع, مسجد جامع یزد